Persoonlijke Achtergrond en Opleiding

Op welke leeftijd begon je met pianospelen, en wat inspireerde je om voor de piano te kiezen?

Ik begon op mijn zesde met pianolessen. Ik wilde het wel altijd al, maar we hadden tot mijn vijfde geen piano thuis. De piano kwam omdat ik nou eenmaal gek was op de piano (de klank trok me altijd heel erg aan) en omdat het goed zou zijn voor de motorische ontwikkeling van mijn grote broer, dus eigenlijk een half-medische en normale opsomming van omstandigheden die ervoor zorgden dat er een piano kwam en de lessen konden beginnen. Na een jaar stopte mijn broer, en het lijkt me wel duidelijk dat ik nog altijd druk bezig ben met de piano!

Ik begon wel pas echt actief te spelen toen ik zestien was en mijn vinger brak tijdens een partijtje rugby. Ik had altijd (en heb nog steeds) een heel brede interesse in wetenschap, geschiedenis, deed wilde sporten (en nu dus niet meer!) en zo nog meer. Er is een quote van Rachmaninov: Music is enough for a lifetime, but a lifetime is not enough for music. Daarom ben ik al mijn kaarten vanaf toen in gaan zetten op de piano. Ik dacht er nog over biologie of medicijnen ernaast te studeren, maar ik dacht dat later niet goed te kunnen combineren. Sommige mensen doen dat wel succesvol, maar ik doe juist alle andere dingen liever als hobby en houd de piano en muziek echt speciaal op de voorgrond, met alle offers van dien.

Mijn opa had een vleugel en speelde met mij op schoot toen ik nog een baby was, de Kinderszenen van Schumann was toen mijn favoriet. Verder had ik toen ik vijf werd een grote obsessie met het tweede pianoconcert van Rachmaninov, en daarvoor (volgens mijn moeder in de wieg) een grote reactie op Beethoven. Ik moet zeggen dat dat altijd nog wel het geval is. Goede muziek is als een toetje: er is altijd plaats voor!

Kun je iets vertellen over je vroege muzikale opleiding en de invloed van je eerste docenten?

Ik had, voordat de piano er was, een soort pre-instrumentale muzieklessen bij Brian van Popering, en begon daarna bij Miroslav Dimitrov. Daarna ging ik naar Dorien Leidelmeijer, met wie ik nog altijd goed contact heb. Zij leerden me noten lezen en basiszaken, maar veel details weet ik tot mijn spijt niet meer. Ik weet nog wel een leuke anekdote over Miroslav: naar het schijnt had hij tijdens de eerste les uitgelegd dat er een hele noot is, en dat die vier tellen duurt. Hij had toen, hoewel zijn Nederlands fantastisch is, een klein Bulgaars accent. Hij noemde het dus een ‘Ghele’ noot. Naar het verluid riep ik toen uit: “Maar ik zie helemaal geen gele noten!”

Welke rol speelde je familie in je muzikale ontwikkeling?

Mijn ouders hebben me altijd gemotiveerd en achter me gestaan. Ook speelt mijn moeder mooi fluit en piccolo in een amateurorkest en tegenwoordig is ze heel enthousiast bezig met de saxofoon. Mijn vader speelde ook fluit, maar is verder bovenal een lieve en ondersteunende man die me her en der heenbracht. Volgens mij hadden we ook toen ik jong was altijd Classic FM opstaan, waar ik altijd van genoot. Daarnaast heb ik nog lang pianoles gehad van een jongere broer van mijn vader, die bijvak piano gaf aan het conservatorium van Rotterdam. Hij heeft me ook veel geleerd over pianospelen, maar op het podium komen en dus echt uitvoerend muziek maken is wel even andere koek, en bijvoorbeeld zaken als beurzen vinden, concerten vinden en dat soort dingen zijn zaken waar ik in mijn jeugd minder van mee heb gekregen. Misschien is dat in families waar iedereen op het podium staat anders. Ik loop daar trouwens nog steeds mee achter. Aan de andere kant heb ik veel geleerd over wat een breder en minder gespecialiseerd publiek mooi vindt aan het pianorepertoire, dus ik kan diplomatieke programma’s ontwerpen die mensen goed aanspreken, wat wel weer een voordeel is. Ik ben zelf (en trouwens mijn docent Konstantin Scherbakov in Zürich ook) trots op mijn Singing from the Piano en Pieces on Places programma, want dat zijn concrete, mooie, niet te lange stukken waar iedereen wat aan heeft (mits goed gespeeld natuurlijk).

Hoe heeft je studie aan de Zürcher Hochschule der Künste in Zürich je muzikale perspectief verbreed?

Dat is een vraag waar eigenlijk heel moeilijk antwoord op te geven is. Het eerste wat in me te binnen schiet is een anekdote uit de natuurkunde over twee- en driedimensionale wezens. In een tweedimensionale wereld is er geen boven of beneden, dus kun je als buitenstaander deze aanschouwen zonder echt gezien te worden door de wezens daar. Als je daar buiten komt, wordt alles ineens heel anders. Dat is een beetje wat ik heb ervaren tijdens mijn studie in Zwitserland tijdens het algemene studeren bij docenten als Konstantin Scherbakov en Ulrich Koella; die hebben me echt een diepte en kwaliteit laten zien in de muziek die ik in Rotterdam eenvoudigweg niet meekreeg en ook niemand me daar demonstreerde, net als het pad dat daarvoor nodig is. Ook mijn medestudenten in Zürich, hun niveau en hun mentaliteit maakten een groot verschil, net als het feit dat het conservatorium daar nooit dicht gaat en je dus altijd kunt (en misschien ook wel moet) studeren. Ook zijn de studenten daar veel slimmer met marketing en het vinden van beurzen, waar er in Zwitserland heel veel van zijn. Helaas was ik daar bij aankomst al te oud voor, dus heb ik er niet heel veel kaas van mogen eten, maar leerzaam is het zeker!

Het culturele leven in Zwitserland maakt ook een verschil: gewoon het feit dat daar zo veel geld zit, trekt natuurlijk ook heel goede musici aan. Scherbakov is als je het mij vraagt een van de beste pianisten ter wereld en ook een van de absolute topdocenten. Daarnaast kun je er ook in de lessen begeleiden van absolute sterren als bijvoorbeeld Diana Damrau. Het grappige is, dat ik het gevoel begin te krijgen dat er op dat niveau van uitvoeren en functioneren een onderliggende waarheid ligt. Het gaat in de richting van met zo weinig mogelijk activiteit de hoogst mogelijke muzikale en artistieke uitdrukking behalen door hard werken en een goede kennis van je instrument en mechanieken. Eigenlijk als een soort superefficiënte motor, en dat is ook iets wat we natuurlijk met onze huidige klimaatcrisis goed kunnen gebruiken. Maar het echte antwoord, daar moet ik nog in groeien. Als ik het voor mezelf in twee zinnen (liefst trouwens één) uit kan leggen, heb ik de les goed geleerd.

Welke ervaringen tijdens je opleiding hebben je het meest gevormd als muzikant?

Ik denk dat je moet leren van zowel je successen als van je fouten. Als je altijd maar één factor in overweging neemt, is het mijn vaste overtuiging dat je nooit goed uitkomt. Ik heb natuurlijk veel fouten gemaakt en waanzinnig goede lessen gekregen, maar ik denk dat een van de belangrijkste momenten het opnemen van een CD (die trouwens nog niet uit is!) met een zanger in Spanje, Lucas Lopez Lopez, was. Daarnaast ook het uitvoeren van mijn eindexamen van mijn eerste master in Zürich.

Tijdens de CD-opname had ik maar een maand om me voor te bereiden en bijna geen repetitiemogelijkheid. Toen we eenmaal in de studio waren, hoorden we dat we misschien maar beter op konden geven (niet van de producers, we waren gewoon heel erg ontevreden over hoe onze takes klonken). Gelukkig kwam toen onze vecht- in plaats van vluchtreactie omhoog en moesten we heel snel dingen oplossen om de boel nog een beetje te redden.

Tijdens mijn examen met Singing from the Piano was het een heel ander verhaal. Ik heb nog nooit met zoveel gemak en zo goed gespeeld, dus ik vraag me nog steeds wel eens af hoe ik dat voor elkaar heb gekregen. Van die uitvoering als topje van de ijsberg en de analyse van alles wat er daaronder zat, kun je ook waanzinnig veel leren en ik heb daar gelukkig wel wat voor mezelf over opgeschreven. Ik werk daar nog steeds op voort, alsof het een veer van de Vuurvogel was die ik nog altijd najaag.

Carrière en Optredens

Je hebt met ongeveer 35 ensembles en solorepertoire gewerkt tijdens je studie in Zürich. Hoe hebben deze samenwerkingen je muzikale interpretaties beïnvloed?

Wat je ook doet, als je de tijd neemt te reflecteren, leer je altijd wat. Je leert van met goede mensen spelen door hun visie en de flow en energie die het je kan geven en de inspiratie die dat met zich meebrengt, maar om het maar even bot te zeggen: met slechte musici spelen is ook leerzaam. Je moet dan vaak problemen oplossen van mensen die niet weten dat ze die hebben om het concert toch nog te redden en vaak extra energie in je spel stoppen om het muzikale vuur dat nodig is op een podium aan te wakkeren, omdat dat dan niet vanzelf gaat. Als er geen goed hout is, heb je een extra goede startvlam nodig om wat te starten, en om dat zelf te zijn kan ook een leerzame uitdaging zijn. Daarnaast speel je met anderen ook vaak stukken waar je zelf niet op zou komen, dus je leert ook repertoire van buiten je comfortzone te spelen. Zo speelde ik tijdens een concert stukken met ‘extended techniques’ van George Crumb waarbij ik bijvoorbeeld in de piano moest om over de snaren te gaan met mijn vingers, of glazen plaatjes op de snaren leggen en dan spelen, etc. Op zulke dingen was ik vaak niet zelf gekomen en het is gaaf dat dingen die sommige pianisten op Instagram nu als ‘nieuw’ portretteren, al in 1913 ontdekt zijn, en vaak nog beter, dieper en veelzijdiger uitgevoerd dan zij nu doen!

Kun je enkele hoogtepunten uit je carrière tot nu toe delen?

In elk geval alle keren dat ik met orkest soleerde. Ik denk dat de laatste keer, dat was in 2023, Rhapsody in Blue met orkest, ook qua uitvoering een hoogtepunt was. Ik had me als doel gesteld mensen totaal te overdonderen met de hoeveelheid energie/artistieke voltage. Dat had ik gezien tijdens een concert van Scherbakov: hij speelde met zoveel energie dat ik me als een oude man voelde, terwijl hij 40 jaar ouder is! En achteraf kwamen er mensen naar me toe die precies daarover hun verbazing uitspraken. Dat is dan een mooie bevestiging.

Daarnaast kom ik weer terug op mijn eindexamen hier, waar ik voor mijn gevoel zoveel bereikt had. Ik denk dat mijn hoogtepunten niet per se gebaseerd zijn op de locatie, want de keren dat ik in de Doelen speelde was ik niet zo blij met hoe ik speelde. Ik denk dat die eigen voldaanheid en de externe situatie hand in hand moeten gaan, dus dan is dat soleren met orkest of zo’n eindexamen veel meer op hun plek. Ook speel ik vaak benefietconcerten voor WereldWijd voor Kinderen in de gebouwen van het Apostolisch Genootschap, dat dan hun gebouwen volledig ter beschikking stelt voor het goede doel. Ik heb onder andere in Den Haag, Delft, Gouda en Rockanje mooie concerten gegeven, hoewel ik er dan zelf geen cent aan overhield.

Ook speel ik vaak in de Museumkonzerten in Winterthur. Een keer speelde ik daar in het Kunsthaus in een zaal waar de Monets en Van Goghs om en achter de vleugel hangen terwijl je speelt. Dat was een bizarre maar ook heel mooie ervaring! Het is zo inspirerend om met zulke mooie kunst om je heen te spelen!

Een laatste hoogtepunt was misschien afgelopen december toen ik met Lucas in Santiago speelde; we werden door een taxi van het vliegveld gehaald en die wachtte ons op met zo’n bordje met onze namen, waarna ik naar het hotel werd gebracht en ook de tickets werden voor ons georganiseerd, betaald en toegestuurd. Het was heerlijk zo in de watten te worden gelegd, en hoewel ik toen behoorlijk overwerkt en in een persoonlijke crisis was, was het concert helemaal niet slecht!

Hoe bereid je je voor op een belangrijk concert of recital?

Zo goed als ik kan. Soms is dat beter dan andere keren, want tja, dit universum is niet perfect. Soms ben je ziek of heb je al te veel andere dingen om je zo voor te bereiden als je echt wilt. Je moet je dus elke keer opnieuw aanpassen en plannen hoe je het gaat doen. In het allerbeste geval ken ik de stukken een jaar van tevoren al uit het hoofd en speel ik ze vanaf dat moment ook al af en toe voor publiek en ben ik ook fysiek goed in vorm ten tijde van het concert. Dat betekent goed slapen, een gezond dieet en genoeg bewegen. Voor mijn eindexamen hier heb ik drie maanden geen alcohol gedronken. In drukke periodes pas ik mijn schema altijd aan op deze gezondheidssoort marathonmethodes, maar anders houd ik het soms gewoon niet vol. Het is wel saai, maar ja, je weet waar je het voor doet! Het is dus een combinatie van goed en gezond studeren en goed en gezond leven en hopen dat alles dan goed komt. En als het dan niet zo goed gaat als gepland, ook een beetje zacht voor jezelf zijn. Optreden is vaak al moeilijk genoeg en om jezelf en je ontwikkeling dan onnodig (hoewel zelfkritiek wel goed en zelfs noodzakelijk is!) in de weg te staan is contraproductief, en dat is een term die ik in mijn dagelijks leven het liefst niet op mij van toepassing laat zijn.

Zijn er specifieke concertlocaties of festivals waar je bijzonder graag optreedt?

Ik heb het Apostolisch Genootschap (vanaf nu ApGen) en WereldWijd voor Kinderen al genoemd. Dat is voor mij een beetje een wieg: toen ik nog studeerde kreeg ik van ApGen in Den Haag een sleutel zodat ik altijd (op zondagochtenden na uiteraard) kon studeren. Daar heb ik denk ik nog altijd het meeste gestudeerd, hoewel ik al jaren in Zwitserland woon. Ik geef daar nog steeds soms concerten en geef daar, als ik in Nederland ben, nog altijd les. Dat voelt als een echte thuishaven en dat is natuurlijk een heel fijn gevoel om op het podium te hebben.

Daarnaast speelde ik vroeger vaak in de Kapelzaal in Leiden, maar die is helaas gesloopt. Daar gaf ik mijn eerste solorecitals. Ook de grote concertzaal van de Hochschule in Zürich vind ik heel erg mooi om te spelen. En zoals genoemd, het Kunsthaus in Winterthur was spectaculair.

5. Hoe ga je om met podiumvrees of zenuwen voor een optreden?

Op een gegeven moment kun je niks meer doen, dus moet je het loslaten en op het beste hopen. Nu is het wel zo dat met voorbereiding zelfverzekerdheid komt, en zelfverzekerdheid en de zekerheid van voorbereiding zijn de beste medicijnen tegen podiumvrees. Het is een beetje zoals mijn favoriete quote van Seneca: geluk is als kans en voorbereiding elkaar tegenkomen. Dus als je ‘geluk’ wil hebben, moet je hard studeren, en dan de kans krijgen (het concert zelf).

Repertoire en Opnames

Hoe selecteer je de stukken die je uitvoert en opneemt?

Wat dat betreft ben ik volgens mij lekker pragmatisch. Met collega’s is het belangrijk dat ik er goed betaald voor krijg en dat het haalbaar is: ik moet tenslotte ook leven en mijn huur betalen. Met solorepertoire ben ik wat diplomatieker: ik wil stukken uitvoeren waar iedereen het over eens kan zijn, dus het publiek moet er wat aan hebben en ik moet er zelf ook achter kunnen staan zonder voor mijn gevoel veel concessies te moeten doen. Je zal me dus niet snel Stockhausen horen spelen: ik kan daar zelf niet zo veel mee, en volgens mij 95% van al het publiek van klassieke muziek ook niet.

Zijn er specifieke componisten of werken die je voorkeur hebben?

Ik heb natuurlijk verlanglijstjes. Ik wil eigenlijk heel graag de fantasie in b-klein van Scriabin instuderen, maar daar heb ik geen tijd voor. Verder heb ik dus vaak een themaprogramma zoals dat Singing from the Piano of Pieces on Places. Ik kijk dus nog steeds naar stukken die daar binnen passen en zou bijvoorbeeld ook wel de Liszt-Figarofantasie of de Ave-Maria-bewerking van Liszt daaraan toe willen voegen!

Hoe benader je de interpretatie van zowel klassieke als hedendaagse werken?

Als muziek niet begrepen kan worden, is vaak de uitvoering ervan niet goed. Soms ligt het ook aan het stuk, maar dat laat ik nu verder buiten beschouwing. Als vuistregel geloof ik dat er altijd iets in de muziek is dat begrepen of overgedragen kan worden om het succesvol te maken. Voor mij ligt dat heel vaak in het scheiden van hoofd- en bijzaken. Als je dat specifieke deuntje mee zou kunnen fluiten en het logisch lijkt, is dat vaak ook wat het publiek en anderen willen horen. Ik ga dus vaak uit van de melodie en kijk hoe de rest daar omheen gebouwd is. Dat klinkt analytisch, maar het is ook een erg emotioneel werk: je moet goed luisteren om de specifieke uitdrukkingswens van de muziek op dat moment te begrijpen. Dat studeer je er dan bij in, en zo kom je, als je die begrippen veralgemeniseert, vaak tot een goede uitvoering. Ik noem hier graag nog twee extra dingen bij:

1.    Toen aan Rachmaninov werd gevraagd wat het allerbelangrijkste in de muziek is, noemde hij dat het antwoord daarop ‘vorm’ is. Als je daar lang over nadenkt, kom je achter de achterliggende wijsheid daarvan. Hoe uitdrukkingsvol moet een melodie aan het begin worden gespeeld, of in de climax, of juist in een overgangspassage? Alles, dus ook de klank en het ritme, is dan aan de vorm van het stuk onderhevig. Als je de vorm dus rationeel en emotioneel hebt begrepen en uitgewerkt, heb je dus eigenlijk het hele stuk onder een boog en een stuk van begin tot einde. Dat houdt dan ook de spanning vast en laat iedereen als het stuk afgelopen is van genoegen doen zuchten.

2.    Scherbakov vroeg een keer aan een student in een passage van een stuk waar de student het aan deed denken. Zij antwoordde dat het haar aan haar moeder deed denken. Scherbakov zei dat dat antwoord op zich goed was, maar dat hij haar moeder niet kende, dus daar niet zoveel mee kon als luisteraar. Als ze het zo zou spelen dat het over het begrip ‘moeder’ in het algemeen ging, zou het voor iedereen veel begrijpelijker zijn.

Een stuk goed spelen vraagt dus niet alleen een analyse en hard werk, maar ook het stellen van de juiste vragen tijdens het werken. En uiteindelijk moet alles natuurlijk kloppen.

Kun je iets vertellen over je ervaring met opnames en eventuele samenwerkingen met labels zoals Naxos?

Zelf heb ik niet veel ervaring met labels, maar natuurlijk heeft Scherbakov heel veel voor Naxos opgenomen. Daar kan ik verder alleen niet zo veel over vertellen, behalve dat de platenindustrie eigenlijk al tijden erg winstgevend is voor de maatschappij zelf, maar voor de artiest nog maar bij uitzondering financieel rendabel is. Opnames maken doe ik vaak voor collega’s als ze iets moeten sturen voor audities etc., dat is een soort bijbaantje voor me. Zelf moet ik hoognodig meer solo-opnames maken om meer publiciteit te kunnen maken. Ik blijf altijd te lang in de studeerkamer en perfectionisme hangen, dat moet ik nodig gaan veranderen.

Zijn er toekomstige opnames of projecten waar je naar uitkijkt?

Op 19 juni speel ik mijn laatste eindexamen hier, met het programma Pieces on Places. Daar kijk ik erg naar uit, hoewel ik nog wel veel moet studeren. Ik speel daar veel prachtige miniatuurwerkjes van Godowsky, bijvoorbeeld over Java, maar ook over Tanger, Ethiopië en Wenen. Daarnaast ga ik ook een van de weinige moderne werken die ik echt goed vind spelen, namelijk een van de vier Noord-Amerikaanse Ballades van Rzewski. Dat stuk gaat over katoenfabrieken in Noord-Amerika waar destijds de medewerkers er echt uit vrije wil werkten. Hoe Rzewski het zingen van de blues en de geluiden van de echt zware machines laat horen en deze combineert, vind ik absoluut geniaal, en daar kunnen ook normale luisteraars, mits het goed geïntroduceerd is, ook zeker van genieten. Dat speel ik daarna ook in Rockanje, en waar ik verder nog uitnodigingen voor krijg! Ik ga ook een soort geschreven werkje of presentatie met afbeeldingen maken, zodat het publiek een beeld krijgt bij de locaties en de tijd waar het zich in afspeelt. Dat lijkt me nou leuk!

Educatie en Lesgeven

Ben je betrokken bij lesgeven of educatieve projecten? Zo ja, kun je hier meer over vertellen?

Allebei mijn ouders zitten in het onderwijs en ook heb ik veel ooms en tantes die lesgeven. Ook bij mijn grootmoeders zat die wens erin, maar in die tijd was dat moeilijk te combineren met het hebben van een gezin. Dat heb ik ook meegekregen: ik geef ook graag les en heb ook twee kleinere lesbaantjes in Zwitserland. Daarnaast heb ik nog steeds leerlingen in Nederland die ik vaak met Zoom lesgeef, en als ik in Nederland ben, krijgen ze dubbele live-lessen. Daarnaast heb ik in februari ook voor het eerst vervangen als hoofdvakdocent in het conservatorium van Rotterdam. Ik was erg onzeker of ik wel goed en wijs genoeg was pianisten van ongeveer mijn leeftijd wat bij te brengen, maar ik heb me er goed doorheen geslagen en ben ook weer teruggevraagd! Ook geef ik graag presentaties bij concerten, niet alleen om mensen wat moois mee te geven en de muziek beter te begrijpen, maar ook om ze te inspireren zichzelf en hun omgeving mooier te maken zoals muziek dat ook kan doen. Dat vind ik ook belangrijk en ik hoop dat dat ooit ook een van mijn handelsmerken wordt.